Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn dành tình cảm thương yêu sâu sắc đối với thiếu nhi – lớp măng non tương lai của đất nước. Trước lúc đi xa, trong Di chúc, Người đã để lại “muôn vàn tình thân yêu cho các cháu thiếu niên và nhi đồng”. Nhà thơ Cuba Hayđê Xantan Maria đã cảm nhận chính xác tình cảm của Người đối với thiếu nhi: “Vấn đề thiếu nhi là vấn đề Người chú ý nhất vì Người luôn quan tâm đến các cháu nhỏ” .
Chủ tịch Hồ Chí Minh là người Việt Nam đầu tiên đã phát hiện và chỉ ra vai trò của thiếu nhi trong sự nghiệp cứu nước và xây dựng đất nước; cũng là người đầu tiên khẳng định thiếu nhi là lực lượng cách mạng trong công cuộc giải phóng đất nước, bảo vệ và xây dựng Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.
Trong mỗi giai đoạn của sự nghiệp cách mạng, khi vận động tập hợp quần chúng, tiến hành hai cuộc kháng chiến cứu nước, trong xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc, đấu tranh giải phóng miền Nam thống nhất đất nước, v.v. Chủ tịch Hồ Chí Minh đều có sự quan tâm, chăm sóc, dìu dắt, động viên kịp thời thiếu nhi. Có thể nói, trên thế giới chưa có một lãnh tụ nào lại viết nhiều Thư và thơ cho thiếu nhi như Người. Đó là những lời tâm huyết, là tình thương yêu vô bờ bến đối với thiếu nhi; là vẻ đẹp của một tâm hồn rộng mở, cao cả, nhân ái đối với con người của Bác Hồ.
Trong cuộc kháng chiến trường kỳ và gian khổ chống thực dân Pháp xâm lược, để động viên nhân lực, vật lực, tài lực, phát huy sức mạnh tổng hợp của cả dân tộc cho cuộc kháng chiến, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã phát động phong trào thi đua ái quốc. Trong Lời kêu gọi thi đua ái quốc đầu tiên (1948) Người đã yêu cầu “sĩ, nông, công, thương, bình, gái, trai, già, trẻ, toàn thể quốc dân ta, vô luận ở địa vị nào, làm công việc gì phải ra sức tham gia cuộc thi đua yêu nước” . Theo Người, đã là người Việt Nam yêu nước, bất kể già, trẻ, gái trai, làm công việc gì, ở địa vị nào, đều phải tham gia vào phong trào thi đua vì “thi đua tức là yêu nước”. “Thi đua là một cách yêu nước thiết thực và tích cực”. Người khẳng định: Những người thi đua là những người yêu nước nhất .
Để phong trào thi đua đạt hiệu quả cao, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đề ra mục đích, nội dung, biện pháp thi đua cho từng ngành, từng giới, từng lứa tuổi. Đồng thời, Người cũng căn dặn thi đua phải đi liền với tiết kiệm, chống tham ô, lãng phí; Thi đua phải có tổ chức, có lãnh đạo, có kế hoạch tỉ mỉ; Thi đua phải thường xuyên, liên tục. Đặc biệt trong thi đua phải luôn phát huy sáng kiến, phổ biến kinh nghiệm, nêu gương người tốt, việc tốt để hàng ngày giáo dục lẫn nhau và qua phong trào thi đua để bồi dưỡng và xây dựng con người mới xã hội chủ nghĩa.
Đối với thiếu nhi, bằng những lời lẽ giản dị, thực tế, gợi mở dễ đi vào lòng con trẻ, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khuyên các em tuỳ theo sức mình để tham gia vào phong trào thi đua. Người căn dặn thiếu nhi: “Các cháu phải chăm ngoan, ở nhà phải nghe lời bố mẹ, đi học phải siêng năng, đối với thầy phải kính trọng, lễ phép, đối với bạn phải đoàn kết thương yêu giúp đỡ lẫn nhau”, “Yêu lao động, giữ kỷ luật, chớ tự do phóng túng, vì tự do phóng túng là không tốt”, “phải biết gắng giúp đỡ thương binh và gia đình chiến sĩ”, “chăm trâu bò cho béo khoẻ, tham gia trồng cây và bảo vệ cây cho tốt”, “phải thật thà dũng cảm”, “việc gì có ích cho kháng chiến, có ích cho Tổ quốc thì các cháu nên gắng sức làm”. “Tuổi các cháu còn nhỏ, nhiều công việc nhỏ cộng lại thành công việc to”, “Mong các cháu mai sau lớn lên thành những người dân xứng đáng với đất nước độc lập, tự do”, v.v..
Những điều căn dặn trên của Chủ tịch Hồ Chí Minh vừa cụ thể, vừa thực tế, vừa phù hợp với yêu cầu của cách mạng và thực tiễn đất nước, vừa hợp với việc làm và tâm lý lứa tuổi thiếu nhi. Sau này, Người đã đúc kết thành 5 điều Bác dạy thiếu nhi, nhi đồng. 5 điều đó đã trở thành nội dung, tiêu chuẩn thi đua của thiếu nhi Việt Nam. Đó là:
Yêu Tổ quốc, yêu đồng bào,
Học tập tốt, lao động tốt,
Đoàn kết tốt, kỷ luật tốt,
Giữ gìn vệ sinh thật tốt,
Khiêm tốn thật thà dũng cảm
Để phong trào thi đua của thiếu nhi có tổ chức, có lãnh đạo, Chủ tịch Hồ Chí Minh căn dặn các thầy cô giáo, các cán bộ phụ trách phải ân cần, nhẹ nhàng, “đừng dạy cho các em trở thành những công cụ non. Đối với trẻ em phải giáo dục như thế nào cho các cháu biết đoàn kết, ham học, ham làm, phải làm sao cho trẻ có kỷ luật nhưng vẫn vui vẻ hoạt bát, chứ không phải khúm núm đặt đâu ngồi đấy” . Điều quan trọng nhất là người giáo dục phải là tấm gương sáng cho trẻ em noi theo. Trẻ em hay có tính bắt chước, nên cán bộ phụ trách, thầy cô giáo phải mẫu mực từ lời nói đến việc làm. Nếu các cô, các chú bảo “các em phải siêng năng” nhưng mình lại đi ngủ, hoặc dạy “các em phải thật thà”, mà mình lại nói sai, hay bảo các em “phải giữ vệ sinh” còn mình lại bẩn. Như thế là không được. Nói với các cháu chỉ một phần, cái chính là phải cho các cháu nhìn thấy, cho nên những tấm gương trong thực tiễn là rất quan trọng. Theo Người, giáo dục, giúp đỡ, chăm lo, dìu dắt thiếu nhi là công của toàn xã hội, “vì lợi ích mười năm thì phải trồng cây, vì lợi ích trăm năm thì phải trồng người”.
Để giáo dục, khích lệ các em tích cực thi đua, Chủ tịch Hồ Chí Minh thường nêu những tấm gương điển hình của thiếu nhi trong lịch sử và trong đời sống cụ thể hàng ngày. Trong bài Lịch sử nước ta, Người nêu gương cậu bé làng Gióng, nêu gương anh hùng trẻ tuổi Trần Quốc Toản và đề nghị các cháu thiếu nhi tổ chức thành những đội làm công tác Trần Quốc Toản để giúp đỡ đồng bào, giúp đỡ gia đình các chiến sĩ, thương binh. Sức làm được việc gì thì giúp việc ấy. Thí dụ như quét nhà, gành nước, lấy củi, giữ em, dạy chữ quốc ngữ, v.v. Đội này thi đua với đội khác. Đội nào giỏi hơn Bác sẽ gửi giấy khen . Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh như vậy cũng là tham gia kháng chiến. Người cũng không quên biểu dương, khen ngợi những cháu đạt thành tích tốt trong học tập, trong lao động sản xuất và chiến đấu. Đặc biệt là trong học tập, đây là mong muốn đầu tiên của Người đối với thiếu nhi. Bởi vậy mà trong nhiều thư và thơ gửi thiếu nhi, bao giờ Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng nhắc nhở đến học tập: “Mong các cháu cố gắng, thi đua học và hành”, “sao cho nổi tiếng Tiên Rồng, sao cho tỏ mặt nhi đồng Việt Nam”.
Trong chiến đấu và phục vụ chiến đấu, nhiều cháu làm giao liên rất mưu trí, dũng cảm, như hai cháu Phạm Đỗ Hải và Lê Văn Thực làm liên lạc trong bộ đội quân khu II, bị giặc bắt đã dùng mưu trốn thoát, lại còn tuyên truyền dụ được hai lính Tây ra đầu hàng và dũng cảm bắt sống được giặc, Bác Hồ đã làm thơ khen: “Thế là cháu giỏi, biết cách tuyên truyền”, “Bác gởi lời khen, khuyên cháu tập rèn, ngày càng tiến bộ” .
Trong phong trào thi đua giúp đỡ các gia đình thương binh, liệt sĩ, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã biểu dương nhi đồng xã Hiệp Hoà (Thái Nguyên) (12-1961): “Trong 4 ngày hồi tháng 10, các em nhi đồng Hiệp Hoà đã thi đua làm giúp 11 gia đình thương binh, tử sĩ và 10 gia đình cán bộ neo người; quét 16 cái sân, dọn sạch 2 cái giếng; khơi 3 cái rãnh, sửa 95 thước đường đi; gánh 14 gánh rạ, 4 gánh lúa; gặt 2 mẫu 7 sào lúa, đập 400 lượm lúa, đánh 1 đống rơm, xay 2 thúng thóc, v.v.. Việc tuy nhỏ, nhưng tinh thần to, các em đã cố gắng làm đúng lời Bác Hồ dạy: Yêu lao động, yêu đồng bào” .
Trong công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc đấu tranh giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước, phong trào thi đua “làm nghìn việc tốt” của thiếu nhi phát triển mạnh.Trong Báo cáo đọc tại Hội nghị chính trị đặc biệt (1964), Chủ tịch Hồ Chí Minh đã không quên biểu dương các cháu thiếu nhi: “Các cháu nhi đồng ta rất ngoan, chăm học, chăm làm; nhiều cháu đã dũng cảm cứu bạn trong cơn nguy hiểm, nhiều cháu thật thà đem trả của rơi, thương yêu giúp đỡ nhau và làm “nghìn việc tốt” . Riêng ở miền Bắc đã có 42 vạn cháu ngoan Bác Hồ, trong đó có hơn 650 cháu học giỏi toàn diện, đã được giải thưởng của Bác Hồ trong năm học 1964-1965. Có hơn 100 cháu được thưởng liền trong ba năm. Có 322 cháu vì đã có những cử chỉ tốt đẹp được thưởng huy hiệu của Bác Hồ, như cháu Nguyễn Thị Tứ, ở Thái Bình, 13 tuổi cõng bạn đi học suốt ba năm liền, cháu Hoàng Thị Phiến và Lê Thị Thỉu ở Vĩnh Linh, 10 tuổi, thay nhau cõng bạn đi học, cháu Nguyễn Thị Sành ở Hà Bắc, 12 tuổi, cháu Đặng Văn Kiên, 7 tuổi đã dũng cảm cứu bạn khỏi chết đuối; cháu Dương Thị Đống, 9 tuổi dũng cảm cứu đàn trâu khỏi bom đạn, cháu Nguyễn Trọng Thể, cháu Nguyễn Văn Trường nhiều lần nhặt được của rơi đem trả lại v.v.. Ở miền Nam, các cháu cũng rất dũng cảm, đã hăng hái giúp đỡ bộ đội, giúp đỡ gia đình có người kháng chiến, làm giao liên, đánh du kích, v.v.. Nhiều cháu đã trở thành dũng sĩ diệt Mỹ, như: Cháu Nguyễn Thị Hạnh ở Long An đã xây dựng được một đội du kích rất mạnh, tổ chức đánh hơn 300 trận, tiêu diệt nhiều địch, thu nhiều súng; cháu Kpacơlơng ở Giarai dùng bẫy, tên nỏ diệt hơn 100 tên Mỹ và tay sai; cháu Hồ Văn Mên ở Đông Nam Bộ, là dũng sĩ diệt Mỹ v.v.
Tháng 5 – 1969, mặc dù sức khoẻ không được tốt, song Chủ tịch Hồ Chí Minh vẫn không quên viết thư khen ngợi, động viên các cháu thiếu nhi hợp tác xã măng non thôn Phú Mãn (Yên Phong – Hà Bắc) về thành tích thi đua đóng góp cho hợp tác xã. “Bác rất vui lòng biết các cháu vừa học tập tốt, vừa tham gia sản xuất tốt. Các cháu đã có nhiều cố gắng trong việc chăm sóc tốt trâu bò của hợp tác xã. Như thế là rất tốt. Các cháu tuy tuổi còn nhỏ, cũng có thể làm những việc có ích nước lợi dân. Các cháu là những người chủ tương lai của nước nhà, của hợp tác xã” . Người nhận định: “Thiếu niên Việt Nam ta ngày nay ở cả hai miền Nam Bắc có nhiều cháu rất dũng cảm, thông minh, đã làm nên nhiều việc tốt đẹp. Trong học tập, sản xuất và chiến đấu” . Bác rất tự hào, sung sướng và thấy mình trẻ lại, thấy tương lai của dân tộc vô cùng vững chắc và vẻ vang” .
70 năm đã trôi qua kể từ khi Chủ tịch Hồ Chí Minh ra Lời kêu gọi Thi đua ái quốc, thiếu nhi Việt Nam, lớp này đến lớp khác, luôn luôn thực hiện tốt những điều Bác Hồ căn dặn: Thi đua học tập, thi đua trong lao động sản xuất, chiến đấu và thi đua “làm nghìn việc tốt”, góp phần vào sự nghiệp chung của cách mạng.
Trong phong trào thi đua “ Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh”, đã có rất nhiều tấm gương thiếu nhi học tập làm theo lời Bác:
Ngay giữa trung tâm thủ đô Hà Nội, Trường Trung học cơ sở Ba Đình – hơn 40 năm xây dựng và trưởng thành, các thế hệ học sinh luôn luôn được được sự dạy bảo tận tình của các thầy cô giáo phấn đấu học tập và làm theo tấm gương của Bác từ chính những công việc, hoạt động liên quan đến mình, thể hiện cụ thể trên hai mặt học tập và tu dưỡng đạo đức. Trước hết, mục tiêu giáo dục của nhà trường là học sinh cần phải học tập tốt. Học tốt để có kiến thức, kỹ năng, khẳng định được bản thân và cống hiến cho đất nước, cho xã hội. Hai là học sinh cần phải trau dồi đạo đức, sống đẹp, sống lành mạnh, có kiến thức xã hội, có văn hóa. Hai điều này bổ trợ cho nhau để nhân cách ngày một hoàn thiện. Đồng thời, mỗi người khi rèn luyện cho mình một lối sống đẹp, cũng nên tự đánh giá, từ đó giúp đỡ những người xung quanh, những người còn chưa làm tốt. Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh, trong năm học vừa qua, dưới sự dạy bảo ân cần của đội ngũ thầy cô giáo tài năng, tâm huyết, nhà trường trường đã có 20 học sinh đạt giải trong kì thi Toán học Hoa Kỳ (American Mathematics Competitions – AMC); 2 năm liền, năm nào trường cũng có học sinh đạt giải Ba cấp quốc gia về Viết thư UPU quốc tế và Tập thể Trường THCS Ba Đình nhận được giải Ba quốc gia trong cuộc thi viết thư quốc tế UPU. Thành tích này đã ghi nhận sự nỗ lực cố gắng của thầy và trò nhà trường trong việc tích cực tham gia và bồi dưỡng học sinh để các em được thử sức trên một sân chơi trí tuệ mà lại giàu cảm xúc và có tính nhân văn sâu sắc…Đó là một điển hình trong phong trào “Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh.”
Bông hoa “Giỏi việc học, đảm việc nhà”: bạn liên đội trưởng Nguyễn Hương Linh là học lớp 9A, trường THCS Đội Bình, huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang, được bạn bè ví như một bông hoa đẹp. Với tinh thần trách nhiệm của một lớp trưởng phụ trách học tập, một Liên đội trưởng phụ trách các hoạt động phong trào, Hương Linh đã luôn theo sát, kèm cặp các bạn học yếu, chia sẻ và động viên các bạn có hoàn cảnh khó khăn để tất cả các bạn đều yêu học chữ, đều mến ngôi trường và cùng giúp nhau tiến bộ. Hương Linh là học sinh giỏi toàn diện nhiều năm liền, giành được nhiều giải thưởng các kỳ thi từ cấp huyện đến cấp tỉnh như: Giải Nhì Olynmpic Toán, IOE Tiếng Anh, Tiếng Anh hùng biện, Tiếng Anh Văn hóa, giải Khuyến khích Toán Tiếng Anh cấp Quốc gia, Huy chương Đồng Toán Tiếng Anh Violympic cấp Quốc gia… bông hoa đẹp Hương Linh đã nhận được rất nhiều giấy khen của Giám đốc Sở GD & ĐT tỉnh.
Chàng “siêu nhân” của núi rừng Kỳ Sơn Đến với trường THCS Dân tộc nội trú huyện Kỳ Sơn (Nghệ An), sẽ được nghe nhắc nhiều về Và Bá Cở, học sinh lớp 9D - một cậu học trò nghèo vượt khó học giỏi, có biệt danh Cở “siêu nhân”. Cở đã sớm có ý thức chăm chỉ học tập, rèn luyện và đạt nhiều thành tích xuất sắc. Tám năm liền Cở luôn là học sinh khá, giỏi. Năm lớp 8, cậu đã lập một “cú đúp” khiến các bạn cùng trường vô cùng ngưỡng mộ khi đã đạt 3 giải nhất học sinh giỏi cấp huyện với các môn: Toán, Vật lý và Hóa học. Không ngủ quên sau chiến thắng, năm lớp 9 này, một lần nữa, Cở lại “giựt” giải nhất môn Toán và giải nhì môn Hóa học cấp huyện. Với sự nỗ lực không ngừng nghỉ, vừa qua, Cở tiếp tục mang vinh quang về cho nhà trường cũng như gia đình khi “ẵm” gọn hai giải ba cấp tỉnh môn Toán và Hóa học. Mặc dù có sở trường là các môn tự nhiên, song không phải vì thế mà Cở “lãng quên” đi những môn xã hội khác. Cở luôn nỗ lực học đều tất cả các môn. Nhờ thế mà điểm tổng kết trung bình chung của bạn luôn nằm trong tốp đầu của lớp. Cở là một cậu bé nhiệt tình và “đa chức năng” trong nhiều lĩnh vực. Ngoài giờ học, Cở còn tích cự tham gia các hoạt động ngoại khóa, thể dục thể thao và văn hóa văn nghệ của lớp, của trường. Cở là trưởng nhóm của câu lạc bộ “EM YÊU HÓA HỌC”, là chân sút có duyên trên sân cỏ và là một cây văn nghệ có giọng ca đậm chất núi rừng. Bên cạnh đó, những lúc rảnh rỗi, Cở thường xuyên dạy kèm các bạn học yếu hơn. Nhờ thế mà thành tích của lớp dần được nâng lên. Và càng ngày Cở càng được bạn bè kính trọng, yêu mến.
Ngoài ra còn rất nhiều bạn tiêu biểu trong thi đua Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh ….
Có thể khắng định: Thiếu nhi Việt Nam trong mọi thời kỳ đều hưởng ứng các phong trào thi đua do Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng ta phát động, đã đạt được nhiều thành tích vẻ vang trong học tập, lao động, sản xuất, xứng danh “cháu ngoan của Bác Hồ”.
